چگونه از کودکان مبتلا به فلج مغزی حمایت کنیم؟

 راهنمای جامع والدین

 

فلج مغزی یک اختلال عصبی است که میتواند چالشهای بسیاری را برای کودک و خانوادهاش ایجاد کند. اما با درک بهتر این بیماری، راه‌های پیشگیری، انواع آن و روشهای درمانی مؤثر، والدین میتوانند از فرزند خود به بهترین نحو مراقبت کنند. در این مقاله، به تمامی این موارد پرداخته ایم.

 

فلج مغزی چیست؟

فلج مغزی (Cerebral Palsy) مجموعه‌ای از اختلالات حرکتی است که به دلیل آسیب به مغز در مراحل رشد اولیه نوزاد ایجاد میشود. این اختلال بر تعادل، هماهنگی حرکتی و کنترل عضلانی تأثیر میگذارد و میتواند درجات مختلفی از شدت را داشته باشد. آسیب وارد شده به مغز ثابت و پایدار است و در طول زمان تغییر نمیکند؛ اما تاثیر آن بر کارکرد کودک میتواند بدتر و یا با درمان مناسب بهتر شود.

فلج مغزی چرا به وجود می‌آید؟

علت اصلی فلج مغزی، آسیب به مغز در دوران بارداری، حین زایمان یا در سالهای اولیه پس از تولد است. از جمله عوامل ایجاد این آسیب میتوان به موارد زیر اشاره کرد:

• عفونت‌های دوران بارداری (مانند سرخجه یا سیتومگالوویروس)
• کمبود اکسیژن در مغز نوزاد هنگام تولد
• زایمان زودرس و وزن کم هنگام تولد
• ضربه‌های مغزی پس از تولد
• مشکلات ژنتیکی و نقایص مادرزادی

راه پیشگیری از فلج مغزی چیست؟

اگرچه همیشه نمیتوان از بروز فلج مغزی جلوگیری کرد، اما با رعایت برخی نکات در دوران بارداری و نوزادی، احتمال وقوع آن کاهش می‌یابد:

• مراقبتهای پیش از زایمان: انجام معاینات منظم پزشکی، مصرف مکملهای لازم مانند اسید فولیک و رعایت تغذیه سالم
• کاهش خطر زایمان زودرس: استراحت کافی، جلوگیری از استرس و ترک عادات مضر مانند مصرف سیگار یا الکل
• پیشگیری از عفونت‌های: واکسیناسیون مناسب مادر و رعایت بهداشت دوران بارداری
• محافظت از نوزاد: جلوگیری از ضربه‌های مغزی با استفاده از کمربند ایمنی در ماشین، کلاه ایمنی هنگام دوچرخه‌ سواری و ایمن سازی محیط خانه

انواع فلج مغزی بر اساس شدت، نوع و محل درگیری

فلج مغزی بر اساس میزان شدت و ناحیه درگیر در بدن به چند دسته تقسیم میشود:

انواع فلج مغزی بر اساس شدت (سیستم GMFCS)

سیستم GMFCS (Gross Motor Function Classification System)، توانایی‌های حرکتی کودکان مبتلا به فلج مغزی را به پنج سطح تقسیم‌بندی می‌کند:

1. سطح ۱ (GMFCS I): کودک میتواند بدون محدودیت راه برود و در فعالیت‌های روزمره مشکلی ندارد، اما ممکن است در مهارت‌های پیچیده حرکتی ضعف داشته باشد.
2. سطح ۲ (GMFCS II): کودک میتواند بدون نیاز به وسایل کمکی راه برود، اما در سطوح ناهموار، دویدن یا پریدن مشکل دارد.
3. سطح ۳ (GMFCS III): کودک برای راه رفتن نیاز به ابزار کمکی مانند واکر یا عصا دارد و معمولاً در مسافت‌های طولانی از ویلچر استفاده می‌کند.
4. سطح ۴ (GMFCS IV): کودک قادر به راه رفتن مستقل نیست و بیشتر برای حرکت از ویلچر استفاده می‌کند، اما ممکن است در فواصل کوتاه با کمک دیگران حرکت کند.
5. سطح ۵ (GMFCS V): کودک به طور کامل وابسته به ویلچر است و برای تغییر وضعیت و نشستن نیاز به حمایت دارد.

انواع فلج مغزی بر اساس نوع تون عضلانی

1. فلج مغزی اسپاستیک (Spastic CP): شایعترین نوع، شامل سفتی عضلات و حرکات غیرارادی است.
2. فلج مغزی دیس‌کینتیک (Dystonic/Autohid CP): شامل حرکات غیرارادی، چرخشی و کنترل نشده، معمولاً در صورت، دست‌ها و پاها.
3. فلج مغزی آتاکسیک (Ataxic CP): مشکلات در تعادل و هماهنگی حرکتی.
4. فلج مغزی ترکیبی (Mixed CP): ترکیبی از چند نوع فلج مغزی، معمولاً اسپاستیک و دیس‌کینتیک.

انواع فلج مغزی از نظر محل درگیری

فلج مغزی میتواند بسته به قسمت‌های درگیر بدن به چند نوع تقسیم شود:

• همی‌پلژی (Hemiplegia): درگیری یک سمت بدن (دست و پای یک طرف)
• دی‌پلژی (Diplegia): درگیری بیشتر پاها نسبت به دست‌ها (در کودکان نارس شایع‌تر است)
• کوادری‌پلژی (Quadriplegia): درگیری هر چهار اندام (دست‌ها و پاها)
• مونوپلژی (Monoplegia): درگیری تنها یک اندام (بسیار نادر است)
• تری‌پلژی (Triplegia): درگیری سه اندام (یک دست سالم می‌ماند)

 

درمان‌های مختلف و اهداف درمانی

اگرچه فلج مغزی یک بیماری غیرقابل درمان است، اما با روش‌های درمانی مناسب میتوان کیفیت زندگی کودک را بهبود بخشید.

۱. فیزیوتراپی

• هدف: تقویت عضلات، بهبود تعادل و افزایش استقلال حرکتی
• روش‌ها: تمرینات کششی، حرکات اصلاحی و استفاده از تجهیزات کمکی

۲. کاردرمانی

• هدف: بهبود توانایی انجام فعالیت‌های روزمره مانند غذا خوردن، لباس پوشیدن و نوشتن
• روش‌ها: تمرینات هماهنگی عضلات دست و تقویت مهارت‌های حرکتی ظریف

۳. گفتاردرمانی

• هدف: بهبود مشکلات گفتاری و بلع برای برقراری ارتباط بهتر
• روش‌ها: تمرینات تقویت ماهیچه های دهان و استفاده از روش‌های جایگزین ارتباطی

۴. دارودرمانی

• هدف: کاهش گرفتگی عضلات و کنترل حرکات غیرارادی
• داروها: باکلوفن، دیازپام و تزریق بوتاکس در عضلات منقبض

۵. جراحی

• هدف: اصلاح ناهنجاری‌های استخوانی و کاهش درد ناشی از اسپاستیسیتی شدید
• روش‌ها: جراحی اصلاح عضلات، تاندون‌ها و اعصاب

۶. حمایت‌های روانی و اجتماعی

• هدف: تقویت روحیه کودک و والدین برای مقابله با چالش‌های بیماری
• روش‌ها: مشاوره‌های روانشناسی، گروه‌های حمایتی و آموزش مهارت‌های اجتماعی

 

درمانهایی که در کلینیک فوق تخصصی دکتر جواد دهقانی انجام میشود:

تزریق بوتاکس (Botulinum Toxin) یکی از روش‌های موقت برای کاهش اسپاستیسیتی (گرفتگی عضلات) است. بوتاکس باعث کاهش انقباضات عضلانی و افزایش دامنه حرکتی می‌شود.

بوتاکس در چه مواردی استفاده می‌شود؟

• کاهش اسپاستیسیتی در پاها برای بهبود راه رفتن
• کاهش گرفتگی عضلات دست برای بهبود مهارت‌های حرکتی
• جلوگیری از دفورمیتی مفاصل در کودکان در حال رشد
• بوتاکس معمولا در سنین زیر ۵ سال کاربرد دارد با این حال گاهی کودکان بزرگتر، نوجوانان و یا بزرگسالان برای پیشبینی اثر جراحی قابل استفاده است

محدودیت‌های بوتاکس

• اثر موقتی (۳ تا ۶ ماه)
• نیاز به جلسات تزریق مجدد
• گاهی اوقات باعث ضعف بیش از حد عضلات می‌شود

جراحی در کودکان مبتلا به فلج مغزی

جراحی زمانی انجام می‌شود که روش‌های دیگر مانند فیزیوتراپی و بوتاکس مؤثر نبوده و کودک با محدودیت‌های حرکتی شدید مواجه باشد.

۱. جراحی‌های اندام تحتانی

هدف: بهبود راه رفتن و کاهش دفورمیتی‌های عضلانی-اسکلتی.

جراحی‌های لگن

• جراحی اصلاح دررفتگی لگن: برای کودکان دارای دررفتگی تدریجی لگن، معمولاً در سنین ۴ تا ۸ سال. در صورتی که غربالگری های لازم برای کودکان فلج مغزی میتوان از دررفتگی لگن جلوگیری کرد. (اینجا بخوانید)

 

• آزاد سازی تاندون کشاله ران (Adductor Release): در کودکان با اسپاستیسیتی شدید برای جلوگیری از چسبیدن پاها به هم و حالت قیچی در پاها

جراحی‌های زانو

• جراحی بلند کردن طول تاندون همسترینگ: برای کودکانی که زانوهایشان در حالت خم شده باقی می‌ماند (بهترین زمان ۵ تا ۱۰ سالگی).
• انتقال تاندون‌های چهار سر: برای کودکانی که مشکل در عقب زدن زانو دارند.
• جراحی استئوتومی ران: برای کودکان با چرخش رو به داخل پاها هنگام راه رفتن

جراحی‌های مچ پا

• طولانی کردن تاندون آشیل: برای بهبود راه رفتن در کودکانی که پنجه روی راه میروند.
• انتقال عضله تیبیالیس قدامی: برای کودکانی که افتادگی مچ پا یا انحراف رو به داخل دارند.

۲. جراحی‌های اندام فوقانی (دست)

هدف: افزایش استقلال کودک در انجام فعالیت‌های روزمره.

• جراحی آزادسازی عضلات فلکسور مچ و انگشتان: برای کاهش چنگ‌شدگی و خم شدن دست.
• انتقال تاندون‌ها: برای بهبود عملکرد انگشتان در گرفتن و رها کردن اشیا.
• جراحی آزادسازی شست: در کودکانی که شستشان در وضعیت بسته قرار دارد.